Պոլ Ստրոնսկի. Ղարաբաղյան հակամարտությունը լույս է սփռում «սառը պատերազմից» հետո փլուզվող աշխարհի վրա

1914 թվականին Սարաեւոյում փողոցի անկյունում ավստրիացի հերցոգ Ֆրանց Ֆերդինանդի սպանությունը հրահրեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Կդառնա՞ արդյոք Հարավային Կովկասի մութ անկյունը նման շրջադարձային պահ: Այսպիսի հարց է տալիս Պոլ Ստրոնսկին՝ Կարնեգիի կենտրոնի համար գրած իր հոդվածում:

«Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ ձգձգված Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, որը ծագել է Խորհրդային Միության մայրամուտին, չի հանգեցնի համաշխարհային պատերազմի: Այն չի ազդի աշխարհի մեծ տերությունների կենսական շահերի վրա: Այնուամենայնիվ, այն լույս է սփռում Միացյալ Նահանգների կողմից ավելի քան երեք տասնամյակ ղեկավարվող «սառը պատերազմից» հետո փլուզվող աշխարհի վրա: Միացյալ Նահանգները եւ եվրոպական տարածաշրջանային տերությունները, որոնք նախկինում փայփայում եւ պաշտպանում էին այդ պայմանավորվածությունները, այժմ նահանջում են իրենց բազմակողմանի ինստիտուտների հետ միասին: Ավելին, նրանք այլեւս նպատակների մեծ միասնություն չեն ցուցաբերում, երբ խոսքը վերաբերում է զարգացող տերություններին, ինչպիսիք են Ռուսաստանը եւ Թուրքիան, որոնք ցանկանում են ավելի կարեւոր դեր ունենալ բազմաբեւեռ աշխարհում:

Մարտերը դադարեցնելու Միացյալ Նահանգներին ուղղված վերջին կոչերը տարօրինակ եւ հնացած են թվում ԱՄՆ-ի գլոբալ նահանջի ֆոնին, որն արագացել է վերջին չորս տարիներին: ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմը, որը Հարավային Կովկասի նկատմամբ դեռեւս հետեւողական քաղաքականություն չի մշակել, ոչ մի կապ չուներ Լեռնային Ղարաբաղի ճգնաժամի այս փուլի հետ: Այստեղ զարմանալի ոչինչ չկա՝ հաշվի առնելով կորոնավիրուսի հետ կապված Թրամփի ախտորոշումը, նրա վերընտրման քարոզարշավի պահանջները եւ նրա արտաքին քաղաքական թիմի ընդհանուր դիսֆունկցիան:

Այնուամենայնիվ, նույնիսկ եթե Դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Ջո Բայդենը, ով ճգնաժամին ավելի կոշտ դիվանագիտական արձագանքի կոչ է արել, դառնա ԱՄՆ 46-րդ նախագահը, Վաշինգտոնի հեղինակությունն ու դաշինքները սպառնալիքի տակ կհայտնվեն:

Հեռավոր տարածաշրջանային հակամարտությունները դժվար թե մեծ հետաքրքրություն կամ գործողություն խթանեն ավելի ու ավելի մեկուսացնող ամերիկյան հասարակական եւ քաղաքական ղեկավարության կողմից, որը տանը բախվում է շատ ավելի լուրջ խնդիրների, ներառյալ՝ համավարակը, փխրուն տնտեսությունը եւ խորը արմատավորված ռասայական անարդարությունը:

Եվրոպային նույնպես շեղում են իր մտահոգությունները՝ կորոնավիրուսի վարակի երկրորդ ալիքը, ԵՄ-ից առանց գործարքի Մեծ Բրիտանիայի դուրս գալու սպառնալիքը եւ լարվածությունը, որ շրջանառվում է Միջերկրական ծովի արեւելքում։

Հակամարտությունների կարգավորման (Կենտրոնական Աֆրիկայի Հանրապետությունում, Վրաստանում, Լիբիայում եւ Ուկրաինայում) հարցում Եվրոպայի ձեռքբերումների ցուցակը քիչ հույս է ներշնչում, որ նա կհաղթահարի առաջադրված խնդիրը: Ֆրանսիային՝ եվրոպական ակնհայտ ուժին, որը կարող է միջամտել՝ հաշվի առնելով նրա միջնորդությունը Հարավային Կովկասի վերջին հակամարտություններում, ինչպիսին են, օրինակ, 2008թ. Վրաստանի պատերազմը, չեն վստահում Ադրբեջանը եւ Ադրբեջանի ամենակարեւոր դաշնակից Թուրքիան:

Չնայած Ֆրանսիայի եւ ԱՄՆ-ի ջանքերին, ՆԱՏՕ-ի դաշնակից Թուրքիան շարունակում է վարել քաղաքականություն, որը հակասում է դաշինքի շահերին եւ հարված է հասցնում Արեւմուտքի հեղինակությանը: Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին ստիպում է քրտնել, երբ խոսքը վերաբերում է ազդեցություն ձեռք բերելու եւ իշխանության վակուումը լրացնելու էժանագին եւ երբեմն անընդունելի մեթոդներին: Սա ճիշտ նույն մարտավարությունն է, որը Մոսկվան օգտագործում էր այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Լիբիան, Սիրիան եւ Ուկրաինան: Առավել ուշագրավ է այն փաստը, որ դրանք օգտագործվում են Ռուսաստանի հետնաբակերում, ինչը ոչ ոք չէր կանխատեսել: Իսկապես, հենց Թուրիքիան, ոչ թե Ռուսաստանն է հանդես գալիս որպես ամենաձեռներեց տերություն՝ Եվրասիայում, Արեւելքում եւ Աֆրիկայում, որպեսզի ընդգծի Միացյալ Նահանգների ձախողումները եւ ներկայանա որպես համաշխարհային ասպարեզում գլխավոր տերություն: Բայց Ռուսաստանը հազվադեպ է խնդիրներ լուծում, իսկ նրա միջամտություններն, ընդհանուր առմամբ, սրում են անկայունությունը:

Չինաստանը նույնպես ավելի վճռական է համաշխարհային մասշտաբով եւ ձգտում է օգուտ քաղել դիսֆունկցիոնալ Արեւմուտքից: Եւ չնայած նա փողեր ունի, դրանք կայունացնող ուժ չեն: Այսպիսով, անլուծելի հակամարտությունների թիվն աճում է:

Դինամիկան, որն ընդգրկել է Աֆրիկայի, Լիբիայի, Սիրիայի, արեւելյան Ուկրաինայի, Վենեսուելայի եւ Եմենի որոշ մասեր, այժմ տարածվում է դեպի Կովկաս: Քանի որ Արեւմուտքն այլեւս ի վիճակի չէ կամ չի ցանկանում կառավարել այս խառնաշփոթ աշխարհը, տարածաշրջանային տերությունները՝ Իրանը, Թուրքիան եւ Պարսից ծոցի երկրները, միջամտում են, բայց պարտադիր կարգը չեն վերականգնում: Դա վատ նշան է ոչ միայն Ադրբեջանի եւ Հայաստանի, այլեւ ամբողջ աշխարհում խաղաղության եւ կայունության պահպանմանն ուղղված բազմաթիվ ջանքերի համար»:

Ավելի քան 10 տարի Ռուսաստանը Հարավային Կովկասը հռչակել է իր արտոնյալ ազդեցության ոլորտի մի մասը՝ Արեւմուտքին զգուշացնելով հեռու մնալ: Նման հայտարարությունները կտրականապես մերժվել են Միացյալ Նահանգների եւ նրա եվրոպական դաշնակիցների կողմից, որոնք Մոսկվային պատկերացրել են սարսափելի կտրված ժամանակակից իրողություններից: Քաղաքական ու տնտեսական բազմաթիվ կապերին զուգընթաց՝ Կրեմլը հիմնականում մի կողմ է քաշվել, քանի որ համեմատաբար քիչ մրցակցային առավելություններ է ունեցել այդ ոլորտներում:

Չնայած նրան, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառել եւ՛ Հայաստանին, եւ՛ Ադրբեջանին, հավանաբար, արտաքին տերությունների կողմից (առաջին հերթին՝ Թուրքիա, երկրորդ հերթին՝ Իսրայել) ռազմական ու դիվանագիտական աջակցությունը մեծ նաշանակություն ունի Ադրբեջանի համար ներկայիս մարտերում: Ադրբեջանական ուժերը կարող են ԱԹՍ-ներ, հեռահար գործողության հրետանային համակարգեր կիրառել, ինչպես նաեւ հաղորդվել է Ադրբեջանում ամերիկյան արտադրության թուրքական F-16-երի տեղակայման ու Սիրիայից բերված հարյուրավոր վարձկանների մասին:

Չնայած նրան, որ Արեւմուտքում բազմիցս խոսել են սպառնալիքի մասին, որ բխում է ռուսական նեոկայսերականությունից 2014 թվականին Ուկարինայում պատերազմի սկսման պահից, Արեւմուտքում որոշ շրջանակներում կան քողարկված հույսեր, որ Ռուսաստանը կրկին Հայաստանին ու Ադրբեջանին կվերադարձնի բանակցային սեղանի շուրջ:

Այնուհանդերձ, Կրեմլը նախկին պես հետ է մնում իր տարածաշրջանում արագ զարգացող իրադարձություններից: Շատ հաճախ Մոսկվան արձագանքում է նոր ճգնաժամներին՝ պնդելով, թե Արեւմուտքի «թաքնված ձեռքը» խնդիրներ է ստեղծում, սակայն ծածուկ հույս է պահում, որ ցանկացած նոր հրդեհ ինչ-որ կերպ կմարվի:

Մեկ այլ իրողությունն այն է, որ այժմ Պուտինը ձեռնածություն է անում բազմաթիվ ճգնաժամներով, իսկ դա նշանակում է, որ նա չի ողջունի նոր գլխացավը Կովկասում: Մարդասիրական նպատակով հրադադարը խախտվեց գրեթե միանգամից: Բելառուսում ճգնաժամը փխրուն է մնում: Վերջին օրերին քաոսի է վերածվել նաեւ Ղրղըզստանը: Իսկ Մոսկվայում կորոնավիրուսի բռնկումը ստիպում է նոր սահմանափակող միջոցներ ձեռնարկել:

Թրամփի օրոք Մոսկվան ձգտում էր հայտնվել Մերձավոր Արեւելքում եւ Աֆրիկայում թեժ կետերում, որպեսզի ընդգծեր ԱՄՆ-ի անհաջողություններն ու իրեն ներկայացներ համաշխարհային հարթակում որպես խոշոր տերություն: Սակայն Ռուսաստանը հազվադեպ է խնդիրներ լուծում, իսկ նրա միջամտությունը խորացնում է անկայունությունը:

Չինաստանը եւս համառ է գլոբալ մասշտաբում եւ ձգտում է օգուտ քաղել դիսֆունկցիոնալ Արեւմուտքից: Այդպիսով, չլուծված կոնֆլիկտների թիվն աճում է:

Դինամիկան, որը տարածվել էր Աֆրիկայի որոշ հատվածներում, Լիբիայում, Սիրիայում, արեւելյան Ուկրաինայում, Վենեսուելայում եւ Եմենում, այժմ տարածվում է նաեւ Կովկասում: Քանզի Արեւմուտքն այլեւս ունակ չէ կամ էլ չի ցանկանում ղեկավարել այդ անկարգությունները, տարածաշրջանային տերությունները՝ Իրանը, Թուրքիան եւ Պարսից ծոցի երկրները, միջամտում են, սակայն ոչ միշտ են կարգ հաստատում: Դա վատ նշան է ինչպես Ադրբեջանի ու Հայաստանի, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում խաղաղություն ու կայունություն հաստատելուն ուղղված բազմաթիվ ջանքերի համար: