4.3 մլրդ դոլարի արտահոսք. դեպի Հայաստան և Հայաստանից արտերկիր փոխանցվող գումարների աշխարհագրությունը 2024-ին. «Հետք»

2024 թվականին ֆիզիկական անձինք բանկերի միջոցով արտերկրից Հայաստան են ուղարկել 5.8 մլրդ դոլար։ Ինչպես վկայում են Կենտրոնական բանկի տվյալները, 2023 թվականի համեմատ դեպի Հայաստան դրամական փոխանցումները կամ ինչպես ընդունված է հաճախ անվանել՝ տրանսֆերտները, աճել են 2.5%-ով, գրում է «Հետք»-ը:

Չնայած գրանցված աճին՝ ակնհայտ է, որ 2022-ին արձանագրված թռիչքային աճի տեմպը, երբ դրամական փոխանցումները տարեկան 2.1 մլրդ դոլարից հասան 5.2 մլրդ դոլարի, չի պահպանվել հաջորդող երկու տարում։ Հիշեցնենք՝ այս թռիչքային աճը պայմանավորված էր ռուս-ուկրաինական պատերազմից հետո Հայաստան ժամանած ռուսաստանցիների հոսքով, որին հաջորդեց նաև նրանց պատկանող փողերի հոսքը:

«Օրինակ, շատ ռելոկանտներ գրանցված էին ռուսական ընկերություններում, բայց աշխատում էին Հայաստանից, ստանում էին աշխատավարձ Ռուսաստանից։ 2023 թվականի կեսերից Ռուսաստանից ներհոսքի թիվը սկսեց նվազել, քանի որ ռելոկանտները լքեցին Հայաստանը։ Հետևաբար, նվազեցին նաև Ռուսաստանից Հայաստան դրամական փոխանցումները»,- ասում է «Acses» հետազոտական կենտրոնի ավագ հետազոտող, տնտեսագետ Արմինե Պետրոսյանը։

Այդ գումարների մի մասը ինչպես գալիս, այնպես էլ դուրս է գնում։ 2024 թվականին Հայաստանից արտերկիր ֆիզիկական անձանց դրամական փոխանցումները՝ արտահոսքը, կազմել են 4.3 մլրդ դոլար՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 7.1%-ով։

Տնտեսագետները հաճախ առավել կարևոր ուշադրություն են դարձնում դրամական փոխանցումների զուտ ներհոսքին։ Զուտ ներհոսքը ցույց է տալիս ներհոսքի ու արտահոսքի տարբերությունը։ 2024 թվականին այն եղել է 1.5 մլրդ դոլար՝ նախորդ տարվա համեմատ նվազելով 8.9%-ով։ Քանի որ այս ընթացքում արտահոսքն ավելի արագ է աճել, քան ներհոսքը, հետևաբար զուտ ներհոսքի կրճատումն ավելի մեծ է։

Թե՛ ներհոսքի, թե՛ արտահոսքի տվյալները ներառում են ինչպես առևտրային, այնպես էլ ոչ առևտրային փոխանցումները։

Արմինե Պետրոսյանը նշում է, որ Հայաստանից արտահոսքը հիմնականում եղել է առևտրային նպատակով։ Օրինակ՝ Հայաստանից անշարժ գույք կամ այլ ապրանքներ են ձեռք բերել ԱՄԷ-ում (Արաբական Միացյալ Էմիրություններ), Շվեյցարիայում, Չինաստանում և այլ երկրներում ու դրա դիմաց գումար են ուղարկել։ Սա առևտրային տրանսֆերտ է։

Կենտրոնական բանկը չի բացահայտում, թե ովքեր և ինչ նպատաներով են գումարներ ուղարկում Հայաստանից արտերկիր։ Սակայն, կա հիմնավոր վարկած, որ վերջին երեք տարիների արտահոսքի մեջ Հայաստան տեղափոխված ռուսաստանցիների փոխանցումները, որոնց շարքում կան նաև գործարարներ, էական տեղ ունեն։ Զրկված լինելով ռուսական բանկերով նման փոխանցումներ կատարելու հնարավորությունից՝ նրանք օգտվել են հայկական բանկերի ծառայություններից։

Չի բացառվում նաև, որ տրանսֆերտների այս ներհոսքն ու արտահոսքը վերջին երեք տարիներին Հայաստանից կատարվող ակտիվ վերաարտահանումների մի մասն են։

Դրամական փոխանցումների գլխավոր աղբյուրը Ռուսաստանն է

Ռուսաստանը արտերկրից Հայաստան դրամական փոխանցումների ամենամեծ աղբյուրն է։ Միշտ է այդպես եղել։ Սակայն, եթե մինչև 2022 թվականն այդ գումարները հիմնականում ուղարկում էին Հայաստանից արտերկիր արտագնա աշխատանքի մեկնած քաղաքացիները, ապա 2022-ից սկսած՝ գումարների ներհոսքը հաջորդել է ռուսաստանցիների՝ Հայաստան ներհոսքին։

Ինչպես նշվեց վերևում, 2024 թվականին արտերկրից Հայաստան է փոխանցվել ընդհանուր առմամբ 5.8 մլրդ դոլար։ Դրա 65%-ը կամ 3.8 մլրդ դոլարը փոխանցվել է Ռուսաստանից։

2023 թվականի համեմատ Ռուսաստանից Հայաստան դրամական փոխանցումները կրճատվել են 3.2%-ով։

Դեպի Հայաստան դրամական փոխանցումների ծավալով երկրորդ տեղում ԱՄՆ-ն է՝ 691 մլն դոլար։ ԱՄՆ-ից կատարվող փոխանցումները 2023-ի համեմատ աճել են 4.1%-ով։

Հնգյակում են Շվեյցարիան, Մեն կղզին և ԱՄԷ-ն, որոնք սակայն ԱՄՆ-ի և հատկապես Ռուսաստանի համեմատ շատ ավելի փոքր կշիռ ունեն ներհոսքի ընդհանուր ծավալում (տե՛ս ինֆոգրաֆիկան)։ Շվեյցարիայից փոխանցումները նվազել են 10%-ով։ ԱՄԷ-ից ներհոսքն աճել է 56%-ով։

Հետաքրքիր է Մեն կղզու հնգյակում հայտնվելը։ Այստեղից Հայաստան փոխանցումները սկսել են աճել 2022 թվականից։ Մինչև այդ, դրանք չնչին են եղել։ 2022-ին Մեն կղզուց Հայաստան է փոխանցվել 32 մլն դոլար, 2023-ին՝ 19 մլն դոլար, արդեն 2024-ին՝ մոտ 117 մլն դոլար։ ԿԲ-ի վիճակագրությունից միայն երևում է, որ դրանք հիմնականում առևտրային նպատակով կատարվող փոխանցումներ են։ Հաշվի առնելով, որ Մեն կղզուց դրամական ներհոսքն ակտիվացել է 2022 թվականից, չի բացառվում, որ դա ևս կապված է ռուս-ուկրաինական պատերազմի գործոնով։

Ըստ տնտեսագետ Արմինե Պետրոսյանի՝ քանի որ Մեն կղզին համարվում է օֆշորային գոտի, այդ փաստը դրամական փոխանցումները դեպի այս երկիր «գրավիչ» է դարձրել։

ԱՄԷ, ՌԴ, ԱՄՆ. փողերի արտահոսքի աշխարհագրությունը

Եթե դեպի Հայաստան դրամական փոխանցումների ներհոսքով առաջատարը Ռուսաստանն է, ապա արտահոսքով արդեն Արաբական Միացյալ Էմիրություններն է։

2024 թվականին Հայաստանից արտահոսած 4.3 մլրդ դոլարի շուրջ 20%-ը փոխանցվել է ԱՄԷ, 16%-ը՝ Ռուսաստան, 13.5%-ը՝ ԱՄՆ, 10.5%-ը՝ Շվեյցարիա, 4%-ը՝ Մոնակո։ Սրանք արտահոսքի գծով առաջին հինգ երկրներն են՝ ըստ տեսակարար կշռի։

Հայաստանից ԱՄԷ արտահոսքը կտրուկ աճել է 2022 թվականից։ «Սա համահունչ է նաև այն փաստի հետ, որ այս պահին Հայաստանի արտահանման գրեթե կեսը գնում է ԱՄԷ, որը ոսկու և ադամանդների վերաարտահանումն է Ռուսաստանից դեպի ԱՄԷ: Կարելի է ենթադրել, որ ոսկու վերաարտահանումից ստացված հասույթը դուրս է գալիս նաև ԱՄԷ, որի արդյունքում այս ուղղությամբ ունենք կապիտալի արտահոսքի աճ։ Քանի որ ոսկու վերաարտահանումը ունի ժամանակավոր բնույթ, այս ուղղությամբ դրամական արտահոսքն էլ կարող է ունենալ ժամանակավոր բնույթ»,- իր վելուծության մեջ ենթադրում է տնտեսագետ, տվյալների վերլուծաբան Աղասի Թադևոսյանը։

Արտահոսքի գծով հնգյակում են նաև Շվեյցարիան ու Մոնակոն։

Փողի արտահոսքն արագացել է նաև 2025-ի սկզբին

2025 թվականի հունվար-փետրվարին ֆիզիկական անձինք բանկերի միջոցով արտասահմանից Հայաստան են փոխանցել 845 մլն դոլար, որը նախորդ տարվա նույն ամիսների համեմատ աճել է 9.6%-ով։

Նույն ընթացքում արտահոսքը՝ Հայաստանից արտասահման փոխանցումները, շատ ավելի արագ են աճել։ Դրանք կազմել են 758 մլն դոլար՝ 2024-ի հունվար-փետրվարի համեմատ աճելով 22.7%-ով։

Արդյունքում զուտ ներհոսքը՝ ներհոսքի ու արտահոսքի տարբերությունը, 2025-ի առաջին երկու ամսում կազմել է 87.5 մլն դոլար, որը նախորդ տարվա նույն ամիսների համեմատ կրճատվել է 43%-ով:

Դրամական փոխանցումների աճի դանդաղումը, ի թիվս այլ գործոնների, բացասական է ազդում տնտեսական աճի վրա։ «Ռուս-ուկրաինական զինված հակամարտության հետևանքով առաջացած արտածին գործոնների ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա 2022թ. հետո աստիճանաբար թուլացել է, իսկ տնտեսական աճի տեմպերը գնալով դանդաղել են»,- եզրակացնում են «Լույս» հիմնադրամի վերլուծաբանները։