Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ. Մեսրոպ Մաշտոց (Մաս 2)

Սկիզբն՝ այստեղ

Նրա ստեղծած հայկական այբուբենի հիմնական սկզբունքները հետևյալն են. 1) մեկ տառին մեկ հնչյուն, մեկ հնչյունին՝ մեկ տառ. բացառություն է կազմում միայն ու  տառը, որը բաղկացած է երկու տառանիշերի միացումից և այբուբենի մեջ չի մտնում. այս կետում Մեսրոպը ուղղակի հետևել է հունական այբուբենին, որ նույնպօես չուներ ու տառը. 2) առաջընթաց հորիզոնական գրություն. իր ժամանակի այբուբեններից շատերը ունեին ձախընթաց գրություն, նա ընտրեց աջընթաց գրությունը, որի առավելությունն ակներև է. 3) տարորոշիչ  (դիակրիտիկ) նշանների բացակայություն. իր ժամանակի այբուբեններից շատերը, այդ թվում և հունարենը, օգտագործում էին տառերի տակ, վրան կամ կողքին դրվող զանազան նշաններ՝ տառերի արտասանություն ճշտելու, ձայնավորները որոշելու և նման հանգամանքներ հայտնի դարձնելու համար. Մեսրոպը խուսափեց այդ կարգի նշաններով այբուբենը խճողելուց, և դա նրա ստեղծած այբուբենի առավելություններից մեկն է. 4) ինչպես ամեն մի կենդանի լեզվի,այնպես էլ 5-րդ դարի հայերենի համար, անշուշտ, բնորոշ էր հնչյունների զանազան արտասանություն տարբեր վայրերում, եթե դրանք դեռևս բարբառային  մեծ տարբերություններ չէին էլ առաջացնում,այնուամենայնիվ, այս կամ այն չափով խախտում էին միասնական հնչյունական համակարգը ներկայացնող՝ այսպես կոչված հնչույթային գիր: 

Այս հիմնական սկզբունքները հնարավորություն տվեցին ստեղծելու հայերենի համար լիակատար այբուբեն, որը ոչ միայն լիովին բավարարում էր ժամանակի հայերենին, այլև ստեղծումից հետո անցած հազար հինգ հարյուր տարվա ընթացքում որևէ էական փոփոխության ենթարկվելու կարիքը չունեցավ. եղած փոփոխությունները վերաբերում են  հայերենի մեջ ժամանակի ընթացքում ավելացած հնչյուններն արտահայտելու համար հավելյալ գրերին (օ, ֆ), որոնք միջին դարերում մտել են հայկական այբուբենի մեջ և ավելացվել վերջում: 

Պատմելով Մեսրոպի՝ Եդեսիայում կատարած աշխատանաքի մասին, Կորյունը գրում է. «Եվ նա իր ընկերների հետ սկսեց սովորական աղոթքներն ու տքնությունները և արտասվալից պաղատանքները, խստամբերությունները, աշխարհահեծ հոգսերը...Եվ այսպես նա շատ նեղություններ քաշեց իր ազգին մի բարի օգնություն գտնելու համար: Ամեն բան շնորհող աստծուց իսկապես պարգևեց նրան (այդ) բախտը. նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնոց նոր ու սքանչելի ծնունդներ-հայերեն լեզվի նշանագրեր: Եվ այնտեղ շուտով նշանակեց, անվանեց ու դասավանդեց, հորինեց սիղոբաներով-կապերով» (49): Այս մեջբերումը ցույց է տալիս, որ Մեսրոպն, իրոք, տանջալից աշխատանք է կատարել, երկար ժամանակ ուսումնասրելով զանազան այբուբեններ, և, վերջապես, ինքն ստեղծել, այսինքն՝ հորինել, դասավորել ու անվանել է հայերեն տառերը: Այստեղ շատ կարևոր է նշել, որ հայերեն այբուբենը շատ ավելի հարուստ է, քան Մաշտոցի օգտագործած, ուսումնասիրած այբուբեններից շատերը (օրինակ՝ հունարենը, ասորերենը և այլն), նրանց մեծագույն մասը չուներ հայերենին հատում մի շարք հնչյունների տառերը (չ, ճ, ց, ջ, ձ, ծ, երկուլ՝ լ և ղ, երկու r`r ռ և այլն):

Մեսրոպն օգտագործած այբուբենների տառերից ոչ մեկն էլ անփոփոխ կերպով չի մուծել հայկական այբուբենի մեջ (հայերեն տառերը չեն նույնանում այլ այբուբենների տառերին), այլ ստեղծել է ինքանտիպ նշանագրեր: Տառերի դասավորությունը այբուբենի մեջ հիմնականում համընկնում է հունականին: Այբուբենի ստեղծումով Մեսրոպն ավարտեց իր գործը Եդեսիայում և գնաց Սամոսատ քաղաքը: Այստեղ նա գտավ հունական դպրության հմուտ մի գրագիր («գրիչ ոմն հելլենական դպրութեան»), Հռոփանոս անունով, որին և հանձնարարեց իր ստեղծած տառերը ձևավորել գեղագրորեն: Այստեղ էլ թարգմանել է «Առակաց գրքից» մեկ նախադասություն՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ» (Ճանաչել իմաստություն և խրատ, իմանալ հանճարների խոսքերը), և գրել տվել Հռոփանոսին, գործնականում երևա իր հորինած տառերի կիրառելիությունը ոչ միայն հայերենի հնչյունական համակարգի համապատասխանության տեսանկյունից: Հավանական է, որ հենց միայն այդ նախադասությունը կամ մի փոքրիկ հատված է թարգմանել Մեսրոպը, և գրել տալով գեղեցիկ գրչությամբ, ավարտված է համարել իր գործը Սամոսատում: 

Կա՞ր արդյոք պատճառ մեկ կամ մի քանի նախադասություն միայն թարգմանելու, գրել տալու  և այդ մի քանի նախադասությունը գեղեցիկ գրված առնելու ու վերադառնալու Հայաստան: Այո, կար: Իր հայրենիքում առաջին փորձը ձախողվեց, դանիելյան գրերը չբավարարեցին հայերենի պահանջներին, և Մեսրոպն ստիպված եղավ մեկնել այլ վայրեր՝ հայերեն տառերը հորինելու համար: Նա այդ գործը կատարել էր արդեն, սակայն միայն տառերի հորինումը բավական չէր. նրան հարկավոր էր նախ պարզել, թե իրո՞ք այդ տառերը բավարարում էին հայերենի հնչյուններին. նա համոզվել էր դրանում հենց տառերը հորինել-ավարտելուց հետո, և այդ համոզմունքով անցավ Սամոսատ՝ տառերը գեղագրորեն գրել տալու նպատակով: Այդ թարգմանությունը և դրա ՝ Հռոփանոս գրիչ-գեղագրի ձեռքով գրի առնված հատվածը շոշափելի, նյութական ապացույցն էր այն բանի, որ նա հաջողությամբ էր կատարել իրեն հանձնարարված գործը, և այդ գիտակցությամբ էլ դիմեց դեպի հայրենիք: 

Շարունակելի

Էդուարդ Աղայան. «Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչները 5-18-րդ դդ» գրքից