Ի՞նչ եղավ Ուրֆայի հայերին կամ արդյո՞ք Թուրքիայի լեգենդար երգիչներից Գյուրսեսը իսլամացված հայ էր․ թուրք սյունակագրի անդրադարձը

Թուրք սյունակագիր Սերդար Քորուջուն bianet.org կայքում անդրադարձել է պատմական Ուրֆայի հայերի՝ Ցեղասպանության տարիներին վերապրած աքսորի, կոտորածների ու զանգվածային իսլամացման պատմությանը՝ վերծանելով մի շարք արխիվային փաստաթղթեր։

Քորուջուի ուսումնասիրությունը սկիզբ է առնում Թուրքիայի ամենահայտնի երգիչներից՝ Մուսլյում Գյուրսեսի մասին վերջերս տարածում գտած խնդրահարույց պնդումների՝ հայկական ծագում ունենալու տեղեկությունների շուրջ՝ միևնույն ժամանակ ներկայացնելով ամբողջ Ուրֆայի հայության վերապրածը։

«2013 թ. մարտի 3-ին, մոտ 5 տարի առաջ վախճանված Մյուսլյում Գյուրսեսը, որի իսկական անունը Մյուսլյում Աքբաշ է, ծնվել էր 1953 թ. մայիսի 7-ին, Ուրֆայի Հալֆեթի գավառին ենթակա Ֆըսթըքօզյու գյուղում։ Թեև Գյուրսեսը բազմաթիվ հրապարակումներում հիշատակվում է որպես «թուրքմենական ծագում» ունեցող մեկը, սակայն վերջին շրջանում, հատկապես` իր մահից հետո մի ենթադրություն ի հայտ եկավ, ըստ որի` նա հայկական ընտանիքից է ծագել, որը իսլամացվել է Հայոց ցեղասպանության տարիներին:

Հայտնի չէ` այդ պնդումը ճիշտ է, թե ոչ, սակայն անվիճելի փաստ է, որ նրա ծննդավայրում մեկ դար առաջ ցեղասպանություն է տեղի ունեցել», - գրում է սյունակագիրը՝ Գյուրսեսի պատմությունից անցում կատարելով Ուրֆայի հայերի կոտորածների ու տեղահանության պատմությանը։

«Գյուրսեսի ծննդավայր Ֆըսթըքօզյու գյուղը Ուրֆայի Հալֆեթի շրջանում է, այն Հռոմկլայից հեռու է 22 կմ, իսկ Բիրեջիքից` 19 կմ: Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի արձանագրությունների համաձայն` Այնթապ-Ուրֆա մայրուղու մեջտեղում, Եփրատ գետի ափին գտնվող գավառի կենտրոն Բիրեջիքում 1914 թ. 1.500 հայ բնակչություն էր ապրում, իսկ Հռոմկլայում, որտեղ 1151-1292 թվականներին գտնվել է հայկական կաթողիկոսարանը, մինչև 20-րդ դարի սկիզբ ապրում էին 1500 հայեր», արխիվային տեղեկություններ է մեջբերում Քորուջուն:

Վերջինս մեջբերում է Վերժինե Սվազլյանի` թուրքական «Բելգե» հրատարակչության կողմից հրատարակված «Հայոց ցեղասպանությունը» գրքում տեղ գտած Մեծ եղեռնի վերապրողներից Հակոբ Ջըրջըրյանի վկյայությունները․

«Իմ գերդաստանը ծագում է Կիլիկիայի Հռոմկլա, այսինքն` Ռումքալե շրջանից …Աքսորի ժամանակ ես 15 տարեկան էի: Երանի՛ կույր լինեի՝ այդ սարսափահարույց տեսարանների ականատեսը չլինեի: Մենք ոտքով հասանք Հումուս-Համային: Ճանապարհին հավաքեցին բոլոր հայ տղամարդկանց: Նրանց տարան Բեռլին-Բաղդատ երկաթուղու շինարարության վրա աշխատեցնելու: Այդ երկաթգիծը հենց նրանց շնորհիվ է կառուցվել: Նրանց աշխատեցնում էին կենդանիների նման` մտրակների հարվածների ներքո, սոված ու ծարավ թողնելով… Իսկ երեխաներին ու կանանց` ոտքերն ու ձեռքերը կապած վիճակում, շարել էին Եփրատ գետի ափի երկայնքով` ջրում խեղդելու համար…», - գրքում հիշում է ուրֆացի հայը։

Թուրքական մեկ այլ՝ «Իլեթիշիմ» հրատարակչության կողմից լույս ընծայված Ռայմոնդ Գևորգյանի «Հայոց ցեղասպանությունը» գրքից տեղեկանում ենք, որ վերոնշյալ շրջանում հայերին կոտորելուց հետո տեղի մյուս բնակիչները կանգնեցին փռերում հաց չլինելու խնդրի առաջ։ Որպես այդ հարցի լուծում` Այնթապի հայ հացթուխներին բռնի կերպով գաղթեցնում էին Ուրֆա և Բիրեջիք:

Բացի այդ՝ օսմանյան բանակը իրաքյան ռազմաճակատը պաշտպանելու համար որոշում է կայծակնային գործողություն ձեռնարկել, սակայն այն շրջանում, որտեղ կարելի էր ուտելիք և ռազմամթերք պատրաստել, «շահթուր» կոչվող լաստանավերը միայն հայերն էին կարողանում կառուցել: Եվ այդ պատճառով Ռաքքայից 2.500 աքսորյալ հայ է ուղարկվում Ուրֆայի Բիրեջիք:

«Իսկ ողջ մնալու միակ նախապայմանն այդ ժամանակ հայերի համար կրոնափոխությունն էր։ Մի ամերիկացի միսիոների` ԱՄՆ-ի հյուպատոս Ջեքսոնին հաղորդած տեղեկության համաձայն` ամենամեծ հայկական խմբին՝ բիրեջիքցի հայերին նախ կոչ են անում հավատքը փոխել, որից հետո սկսում էր տեղահանությունը: Հայ տղամարդկանց սպանությունից հետո, Ռումքալեի հայերը տեղահանության են ենթարկվել 1913 թ. օգոստոսի 22-ից մինչև 1916 թ. փետրվարի 24-ը` այստեղի գավառապետը եղած Միդհաթ բեյի հրահանգով:

Վերադառնալով Թուրքիայի նշանավոր երգիչ Մուսլյում Գյուրսեսին՝ թուրք սյունակագիրն ընդգծում է, որ թեև նրա ընտանիքի՝ հայ լինել-չլինելու մասին հստակ տվյալներ չկան, սակայն նրա ընտանիքի մասին տեղեկությունների փնտրելիս բախվում ենք շատ ավելի կարևոր փաստերի, որից հետո անկարելի է հերքել, որ լեգենդար արվեստագետի ծննդավայրում իսկական ցեղասպանություն է տեղի ունեցել։

«Դրա ամենաճշգրիտ բնութագրումը տվել է Հալեպում Գերմանիայի հյուպատոս Վոլտեր Ռյոսլերը, ըստ որի՝ « 1915-ի հուլիսի 17-ին իրեն հասած տեղեկության համաձայն` 25 օր շարունակ Ռումքալեում, Բիրեջիքում և Ջերաբլուսում Եփրատ գետում լողացող դիակներ են նկատվել: Այդ բոլոր դիակները եղել են նույն ոճով` մեկը մյուսին կապված վիճակում: Այդ հանգամանքը մատնանշում է, որ տվյալ անձինք ոչ թե պատահաբար են սպանվել, այլ` պաշտոնյաների կողմից պատրաստված ընդհանուր ոչնչացման ծրագրի միջոցով… Մի քանի օր անց վերստին սկսել են դիակներ նկատվել, որոնց թիվն ավելի մեծ էր: Այս անգամ խոսքը գնում էր հիմնականում կանանց և երեխաների դիերի մասին»։