Էկոտուրիզմը Հայաստանում. ոլորտի խոչընդոտ-մոլախոտերը և դրանց դեմ պայքարող առաջին ծիլերը (լուսանկարներ)

«Մենք աշխարհի հնագույն ազգերից ենք», «Մեր պատմությունը դարերի խորքից է գալիս», «Մենք ունենք հարուստ մշակույթ», «Հայաստանի բնությունը հիասքանչ է», «Ունենք էնդեմիկ կենդանիներ և բույսեր»…

Նման արտահայտություններով հաճախ ենք հպարտանում օտարազգիների մոտ: Բայց դա բավարար չէ: Արդյո՞ք մենք կարողանում ենք մեր ունեցած ռեսուրսները ճիշտ օգտագործել` ի նպաստ երկրի զարգացման:

Այսօր աշխարհի շատ երկրներ են զարգանում շնորհիվ զբոսաշրջության: Իսկ տեխնոլոգիական այս դարաշրջանում ի հայտ է եկել զբոսաշրջության մի տեսակ, որ կոչվում է էկոտուրիզմ: Այն իր հիմքում ունի բնության գրկում ճանապարհորդելու գաղափարը, որն ավելի լայն է, քան պարզապես ճանապարհորդությունը: Էկոտուրիզմը ընդգրկում է կյանքի բոլոր կողմերը` կենդանական և բուսական աշխարհը, բնության ամբողջ բազմազանությունը, բնապահպանությունը, ավանդույթները և սովորույթները, մշակույթը, հասարակությունը և մարդուն:

Էկոտուրիզմի միջազգային միության հաշվարկներով մինչև 2020թ.-ի կեսերը էկոտուրիզմը կարող է կազմել համաշխարհային զբոսաշրջության շուկայի 25%-ը, իսկ դրանից ակնկալվող եկամուտը կհասնի 470 միլիարդ դոլարի:

Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Վրաստանը կարողացել է մեծ թափով զարգացնել զբոսաշրջությունը և քայլեր կատարել էկոտուրիզմի ոլորտում: Իսկ Հայաստանում էկոտուրիզմը համեմատաբար նոր հասկացություն է, բայց մեր երկիրը կարող է դառնալ էկոտուրիզմի մի նոր կենտրոն, քանի որ ունի անհրաժեշտ բոլոր ռեսուրսները: Հարց է առաջանում, թե ինչն է խոչընդոտում այս ոլորտի զարգացմանը:
Ըստ «Արմհայքինգ» ՀԿ-ի նախագահ Աշոտ Դավթյանի` առաջնային խնդիրն այն է, որ պետական մակարդակով այս հարցի շուրջ չկա շահագրգռվածություն: Անգամ երբ ուսումնասիրում ենք զբոսաշրջության մասին օրենքը, չենք հանդիպում էկոտուրիզմին վերաբերող ոչ մի կետ:

Հայաստանի տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարության զբոսաշրջության պետական կոմիտեի մամուլի խոսնակ Լիլիթ Խաչատուրյանի պնդմամբ էկոտուրիզմը պետական քաղաքականության կարևոր խնդիրներից մեկն է.
«Հայկական զբոսաշրջային արդյունքի դիվերսիֆիկացումը պետական քաղաքականության հիմնական խնդիրներից է, այդ թվում նաև էկոտուրիզմի զարգացումը, և այդ ուղղությամբ պետական-մասնավոր համագործակցությամբ զգալի աշխատանքներ են տարվում: Զբոսաշրջության ոլորտում զարգացման ծրագրեր մշակելիս հաշվի են առնվում կայուն զարգացման սկզբունքները, ինչը ինքնին ուղղված է նաև էկոտուրիզմի զարգացմանը»:

Էկոտուրիզմը համաշխարհային տարածում ստացավ այն ժամանակ, երբ ի հայտ եկան բնապահպանական խնդիրներ, որոնց դեմ մարդը սկսեց ընդվզել: Այսպիսով էկոտուրիզմը դեպի բնական տարածքներ արկածային, բայց և պատասխանատու ճամփորդություն է, որի կարևորագույն սկզբունքներն են նվազագույնի հասցնել բնությանը պատճառվող վնասները և պահպանել շրջակա միջավայրի հավասարակշռությունը: Աշոտ Դավթյանն ասում է, որ սա կարևոր նախապայման է, բայց առաջին հերթին տվյալ երկիրը պետք է պահպանի իր բնությունը, որպեսզի ցույց տալու բան ունենա:

«Մեր երկրի այս փոքր տարածքում ահռելի մասշտաբների է հասնում բնության ագահաբար և անխնա օգտագործումը: Բաց եղանակով շահագործվող հանքերն ու ամենուր գոյություն ունեցող աղբակույտերը ուղղակի արգելափակում են այդ տարածքների օգտագործումն այլ նպատակներով: Իսկ ծառահատումների և որսագողության վրա չկա վերահսկողություն կամ ունի չափից դուրս ձևական բնույթ: Այնինչ տարեցտարի պակասում են անտառապատ տարածքներն ու կենդանական աշխարհը, որոնք էլ էկոտուրիզմի զարգացման հենքերից են»,-նշում է Աշոտ Դավթյանը: 

Նա նաև փաստում է, որ չնայած այս խոչընդոտներին, ավելանում է Հայաստանի հիասքանչ բնությունը ոտքով անցնել ցանկացողների թիվը. «Ցավոք, դա առայժմ կապ չունի պետական մակարդակով Հայաստանը որպես զբոսաշրջային երկիր գովազդելու հետ: Իրականում զբոսաշրջիկներն այցելում են Հայաստան մասնավոր ընկերությունների կողմից ստեղծվող տեղեկատվական ալիքի և գործարար կապերի շնորհիվ»:

57-ամյա Սպարտակ Հովհաննիսյանի համար լեռնագնացությունն ու արշավներն ամենալավ դեղամիջոցներն են․ «Ինը տարեկանից լեռներում եմ․․․ Կյանքս չեմ պատկերացնում առանց քայլարշավների և լեռնագնացության, ապրում եմ դրանցով և անգամ ոտքիս վիրահատությունը չի խանգարում թողնել այդ ամենը»։ Պարոն Հովհաննիսյանը քայլարշավային տուրիզմում շատ է կարևորում անվտանգության հարցը․ « Տուրիզմի այս տեսակը տարբերվում է մյուսներից։ Դու բնության գրկում ես, ոտքով, հեռու քաղաքներից, գուցե նաև գյուղերից և շատ հնարավոր է, որ այդ ընթացքում վիրավորվես, վնասվի մարմնի որևէ հատված։ Այդ իսկ պատճառով յուրաքանչյուր զբոսավար, ուղեկցորդ և անգամ զբոսաշրջիկ պարտավոր է տիրապետել առաջին բուժօգնության կանոններին, որպեսզի նման դեպքերում կարողանա օգնել իրեն և կողքիններին»։ Սպարտակ Հովհաննիսյանը, այս հարցում ունենալով մասնագիտական հմտություններ, պարբերաբար անց է կացնում առաջին բուժօգնության դասընթացներ սկսնակ և արդեն գործող զբոսավարների շրջանում՝ այդ կերպ նպաստելով անվտանգ էկոտուրիզմի զարգացմանը Հայաստանում։

Նշենք նաև, որ էկոտուրիզմի առանցքային հատկանիշներից է այն, որ ապահովում է տեղացիների ակտիվ սոցիալ-տնտեսական մասնակցությունը: Էկոտուրիզմը կարող է մեծ եկամուտներ բերել տեղացիներին` հատկապես գյուղաբնակներին, քանի որ զբոսաշրջիկների ճանապարհը անցնելու է գյուղերի միջով: Իսկ երբ բնակչությունը դրանից եկամուտ ստանա, ապա շահագրգռված կլինի մաքուր պահել իր շրջակա աշխարհը:

«Պարզապես անհրաժեշտություն է գյուղացիներին սովորեցնել զբոսաշրջիկների հետ աշխատելու մշակույթը»,- ասում է «Արկածային արշավներ» տուրիստական ակումբի նախագահ Արմեն Ասլանյանը: Նա երկար տարիներ է, ինչ ունի արտասահմանցի և հայ զբոսաշրջիկների խմբեր: Արմենի խոսքով, նրանք բոլորն էլ քայլարշավների, լեռնագնացությունների սիրահարներ են, անգամ իր խմբերում ունենում է 60-70 տարեկան տատիկ-պապիկներ. «Էկոտուրիզմի զարգացման համար անհրաժեշտ է միջազգային զբոսաշրջության շուկայում անընդհատ իրականացնել մարքեթինգային արշավներ Հայաստանի պոտենցիալի մասին… Բայց նախքան այս ամենը, շատ կարևոր է, որ մասնավոր տուր-գործակալությունները բարձրացնեն իրենց սպասարկման որակը և ունենան տեսականորեն և գործնականորեն պատրաստված ուղեկցորդներ: Կարծում եմ` սա ևս կնպաստի տուրիստների հոսքին: Գոհ մնացածները իրենց ընկերներին խորհուրդ կտան գալ… Անձամբ ես շատ եմ հանդիպում այդպիսի տուրիստների, ովքեր իրենց ընկերների խորհրդով են գալիս»:

Էկոտուրիզմի համար շատ կարևոր են քայլարշավային արահետները և դրանցում առկա ենթակառուցվածքները` աղբամաններ, ցուցանակներ, տեղեկատվական կետեր, էկոտներ և հյուրատներ:

Աշխարհում շատ կան երկարաձիգ քայլարշավային արահետներ, որոնք կապում են մի քանի երկիր ` դրանով իսկ մեծացնելով զբոսաշրջիկների հոսքը: Նման օրինակներից են եվրոպական Ե4 արահետը (երկարությունը մոտ 10450կմ), ԱՄՆ-ի հայտնի Ապալաչյան արահետը(մոտ 3500կմ):

Ճիշտ է՝ Հայաստանում դեռ վաղնջական ժամանականերից կային արահետներ, որոնք ստեղծվել էին մարդկանց, կենդանիների, սայլերի տեղաշարժման, առևտրի զարգացման համար։ Բայց այսօր եթե դրանք պահպանվել էլ են, ապա ունեն վերակառուցման, ավելի հարմարավետ և անվտանգ դարձնելու կարիք։

Ինչպես փաստում է «Տրանսկովկասյան արահետ» միջազգային ասոցիացիայի անդամ, էկոտուրիզմի մասնագետ Վահագն Վարդումյանը, մեր տարածաշրջանը ևս կունենա միջազգային ստանդարտներին համապատասխանող արահետներ․ «Հայաստանը շուտով մաս կկազմի Տրանսկովկասյան արահետի։ Մոտ 3000կմ երկարությամբ այս արահետը անցնելու է Վրաստանով, Հայաստանով և Ադրբեջանով․․․ Հայաստանում և Վրաստանում արահետի որոշ մասեր պատրաստ են, իսկ Ադրբեջանը գրեթե ոչինչ չի արել ու հայտնի չէ, թե երբ ու ինչ կանի։ Բայց Վրաստանի հետ մեր համագործակցությունը բավական արդյունավետ է»։ Հայաստանում Տրանսկովկասյան արահետի աշխատանքները սկսվել են Դիլիջան ազգային պարկից, և աշխատանքներին մասնակցել են օտարերկրյա կամավորներ ևս։

Վահագն Վարդումյանի խոսքով Տրանսկովկասյան արահետից բացի Հայաստանում կան արահետների ստեղծման այլ ծրագրեր․ «Ես այս պահին զբաղվում եմ IDeA հիմնադրամի նախաձեռնած Դիլիջան ազգային պարկի 11 արահետներով, որոնցից 5-ի վրա արվելու են կառուցման ու գծանշման աշխատանքներ, իսկ 6-ի վրա` միայն գծանշման։ Այս պահին արվում է 5 արահետների դիզայնը, որին կհաջորդի կառուցումը․․․ Ընդհանուր գծանշել ենք մոտ 35 կմ ու դեռ մի քանի տասնյակ կիլոմետր էլ ունենք»։

Վահագն Վարդումյանը հավելեց, որ եթե արահետի կառուցման նպատակն է ապահովել քայլելու անվտանգությունն ու հարմարավետությունը, ապա արահետի գծանշման նպատակը արահետի մասին պատմելն ու արշավականներին կողմնորոշելն է։

Չնայած այս ամենը դրական տեղաշարժ է մեր հայաստանյան էկոտուրիզմի ոլորտում, բայց մենք մեր շփումների արդյունքում փորձեցինք առանձնացնել մի քանի կետեր, որոնք խոչընդոտում են էկոտուրիզմի զարգացմանը մեր երկրում:

• Պետական մակարդակով չկա շահագրգռվածություն այս ոլորտի բարելավման համար, չկա ոլորտը կարգավորող օրենք:
• Չկա համագործակցություն միջազգային կազմակերպությունների հետ:
• Բնությունն օգտագործվում է անխնա ` հանքերի բաց շահագործում, ծառահատումներ, որսորդություն, աղտոտում:
• Էկոտուրիզմի համար չկան համապատասխան երթուղիներ և դրանց գծանշում ու քարտեզագրում, որոնք կօգնեն զբոսաշրջիկներին կողմնորոշվել տարածքում:
• Բացակայում են էկոտուրիզմին անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները` էկոտներ, էկոզուգարաններ, ցուցանակներ, տեղեկատվական կետեր, աղբամաններ…
• Բնակչության ինքնագիտակցության մեջ չկա այն պարզ մտածելակերպը, որ, պահպանելով բնությունը, կարող են էկոտուրիզմի շնորհիվ ստանալ զգալի օգուտներ:

Նելլի Գասպարյան, լուսանկարները՝ Վահագն Վարդումյանի