Ադրբեջանական նավթային ընկերության «ոդիսականը» և իրական դեմքը

Ադրբեջանի Պետական նավթային ընկերությունը (SOCAR) պատասխանատու է հում նավթի և բնական գազի արտահանման, երկրի նավթավերամշակման երկու գործարանների շահագործման, նավթամուղների շահագործման և նավթի ու գազի արտահանման/ներկրման համար:

Դեռ նախագահ Աբուլֆազ Էլչիբեյի ժամանակներից SOCAR-ը պարտադիր մասնակցում էր Ադրբեջանում իրականացվող բոլոր նավթային և գազային ծրագրերի Արդյունքի բաշխման hամաձայնագրերում և կոնսորցիումներում:

SOCAR-ը Բաքու-Թբիլիսի-Ջեհյան նավթամուղի և Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարի կոնսորցիումների 25%-ի բաժնետերն է, ինչպես նաև մասնակցում է ավելի քան 20 այլ Արդյունքի բաշխման hամաձայնագրերում: Ներկայումս SOCAR-ն ապահովում է Ադրբեջանում արդյունահանվող նավթի մոտ 20%-ը: 1990-ականների վերջին կնքված գրեթե բոլոր համաձայնագրերում նկատելի է SOCAR-ի մասնաբաժնի ավելացում: Այն միջինը գտնվում է արդեն 20-50%-ի տիրույթում: Համաձայն որոշ մեկնաբանությունների, այս հանգամանքը վկայում է, մի կողմից՝ ընկերության տեխնիկական հասունացման, մյուս կողմից՝ ոլորտը վերահսկելու պետության, ավելի ճիշտ` երկրի նախագահի և նրա մերձավորների ցանկության մասին: Այս իրադրությունը խորացնում է SOCAR-ի գործունեությանն ի սկզբանե բնորոշ ներքին հակասությունները:

Մի կողմից՝ այս ընկերությունը, պահպանելով լոյալությունը նախագահին (և իր նախկին ղեկավարին), ստիպված է որոշակի ֆինանսական «մասհանումներ» անել Նավթային հիմնադրամին, նախագահի անձնական ֆոնդին, ինչպես նաև Հ.Ալիևի հիմնադրամի սոցիալական բնույթի ծրագրերի ֆինանսավորմանը: Ընդ որում, համաձայն Ադրբեջանի որդեգրած նավթային ռազմավարության, այս փոխանցումները և, առաջին հերթին` այսպես կոչված «Ադրբեջանի Նավթային պետական հիմնադրամի (SOFAZ) նավթի շահութային վաճառքի եկամուտները», ազատված են տարատեսակ հարկումներից, որոնց ենթակա են բոլոր այլ եկամտային փախանցումները, ինչպես նաև ունեն այլ զեղչումներ: Հասկանալի է, որ այսպիսի իրավիճակը նպաստում է դրամական հոսքերի անվերահսկելիությանը և էլ ավելի է մեծացնում առանց այդ էլ շոշափելի կոռուպցիան ոլորտում: Մյուս կողմից, մասնակցելով բազմաթիվ համաձայնագրերում և կոնսորցիումներում՝ SOCAR-ը պետք է ապահովի գործարար պատշաճ արդյունավետություն և շահութաբերություն: Սակայն, որոշ աղբյուրների գնահատմամբ, այս ընկերությունը գործում է ծայրաստիճան անարդյունավետ: Այս առումով առավել խոսուն է ընկերության կադրային քաղաքականությունը:

2011թ. սկզբի դրությամբ ընկերությունն ուներ մոտ 70 հազար հոգանոց աշխատակազմ, ընդ որում՝ անձնակազմի մեկ մարդու հաշվով այն արդյունահանում էր մոտ 2.61 բարել նավթային համարժեք: Մինչդեռ, անգամ ռուսական Գազպրոմի պարագայում, որն աշխարհի նավթագազային ամենաարդյունավետ ընկերությունը չէ, այս ցուցանիշը կազմում է 17.1 բարել ն.հ./մարդ: Բացի այդ, միջինից զգալիորեն ավելի բարձր աշխատավարձերով և հավելավճարներով, աշխատողներին անվճար տրամադրվող բնակարաններով ու մանկապարտեզներով, ամառային հանգիստը մասնակիորեն կամ լրիվ ֆինանսավորող վաուչերների համակարգով SOCAR-ը ադրբեջանական հասարակության, առաջին հերթին՝ դրա մասնագիտական, ճարտարագիտական հատվածների, որակյալ բանվորների և գրեթե ողջ միջին դասի համար դարձել է աշխատանքի և կյանքի հարմարությունն ապահովող բաղձալի երազանք:
SOCAR-ի «ոսկյա 70 հազար»-ի գոյացումն ու առկայությունը երկրում հասարակական շոշափելի լարում են ստեղծում: Առավել ևս, որ նավթագազային ոլորտն առհասարակ ներքին շուկայում ստեղծում է խիստ սահմանափակ թվով աշխատատեղեր: Մինչդեռ, այստեղ ստացված եկամուտները կամ մեկ շնչին ընկնող ներդրումները երեք կարգ անգամ ավելին են, քան Ադրբեջանի տնտեսական համակարգի այլ ոլորտներում: SOCAR-ի գործունեության մեջ անձնական, քաղաքական և գործարար խնդիրների հստակ ֆունկցիոնալ տարանջատման բացակայությունը հանգեցնում է ընկերության արդյունավետության կորստի և մեծացնում իրականացվող գործառույթների անթափանցիկությունը:

Բավական է նշել, որ SOCAR ընկերության 2008թ. ամենամյա հաշվետվությունը չի ներկայացնում նավթի վաճառքից և արտահանումից ստացված իր շահույթի մասին որևէ տվյալ: 2011թ. սեպտեմբերի դրությամբ այս ընկերությունը չուներ հոգաբարձուների խորհուրդ և, ըստ էության, ղեկավարվում էր միայն ընկերության նախագահի և փոխնախագահի կողմից, որոնք իրենց հերթին նշանակվում են նախագահի կողմից: Սա բացառիկ երևույթ է աշխարհի ազգային նավթային ընկերությունների համար:

Արմեն Հովասափյան.ֆեյսբուք: