Աղթամար կղզին ու անվան ծագումը. պատմական ակնարկ
Կղզու անվանումը եկել է հին հայկական լեգենդի հերոս Թամարի անունից։ Այդ լեգենդի հիման վրա է հայ մեծանուն գրող Հովհաննես Թումանյանը գրել իր Ախթամար պոեմը։
Կղզին բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից։ Կղզու հյուսիս-արևմտյան անկյունում պահպանվել են կիկլոպյան պարսպապատերի հետքեր (երկու-երեք շարք), որոնք, ըստ Հ. Օրբելու, մինչուրարտական բնակավայրի մնացորդներ են։ Մովսես Խորենացու վկայությամբ, Աղթամարում IV դարում եղել է Ռշտունի նախարարների ամրոց։ VII դարվա կեսերին արաբների դեմ մղված պայքարում Աղթամարը եղել է հենակետ Թեոդորոս Ռշտունու համար։ X դարվա սկզբին Արծրունյաց Գագիկ թագավորը Աղթամարում մեծ շինարարություն է սկսել՝ դարձնելով այն անառիկ բերդաքաղաք՝ Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության քաղաքական ու հոգևոր կենտրոն։ Թովմա Արծրունի պատմիչը հայտնում է, որ թագավորական հրամանով կղզու հարավային մասում «ծանր և դժվար փոխադրելի» ժայռաբեկորներով լիճը լցնելով՝ ստեղծել են մոտ հինգ կանգուն (2.6 մ) բարձրությամբ ամբարտակ։ Դրա վրա է բարձրացել պարիսպը՝ լայնանիստ ութ կոնտրֆորսերով և բազմաթիվ աշտարակներով։
Մեծ պարիսպն ունեցել է հինգ ասպարեզ (ձիարշավարան) երկարություն (554 մ)։ Աշտարակների ներսում եղել են «զբոսանքի խորանանման գահույքներ»։ Ամրոցի մի ծայրում, հաստահեղույս պատերին կից, կառուցվել են մեծամեծ շտեմարաններ, համբարանոցներ, զինանոցներ և այլ օժանդակ շենքեր։ Ամբարտակի կառուցումով լճի մի հատվածն արհեստականորեն առանձնացվել է իբրև ծովածոց, որով և, ըստ պատմիչի, «բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ եւ անփոյթ նաւահանգիստ…»։
Պարիսպը և նավահանգիստը ներկայումս ջրի տակ են։ Զուգահեռաբար իրագործվել է կղզու ճարտարապետական համակառույցի մյուս մասերի շինարարությունը, ստեղծվել դեպի քաղաքային հրապարակները, պարտեզներն ու այգիները տանող փողոցների որոշակի ցանց։ Ըստ հատակագծային հորինվածքի, կղզու բարձրադիր մասում կառուցվել են արքունական և իշխանական ապարանքներ, զբոսատեղիներ, փողոցներ ու ծառուղիներ, որոնք կրկին պարսպապատվել և կազմել են միջնաբերդը։ Շինարարության պսակն են դարձել երկու հուշարձան-կոթողներ՝ Գագիկ Արծրունու պալատը և Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որոնց կառուցումը հանձնարարվել է հանճարեղ ճարտարապետ, քանդակագործ և նկարիչ Մանուելին։