Որտեղի՞ց է ծագել Արաքս գետի անունը

Արաքսը հին կտակարանում կոչվել է Գիհոն կամ Գեհոն, հայկական աղբյուրներում՝ Երասխ, Արաքս, արաբականում՝ Արազ։ 9-րդ դարի արաբ պատմիչ Յակուբին Արաքսն անվանում է Դըվնա գետ (Դվին քաղաքի անունով)։

Մովսես Խորենացին Երասխի անունը կապում է Արամայիսի թոռան՝ Երաստի անվան հետ։ Պատմահայրը գրում է «Արամայիսը իր բնակության համար տուն է շինում գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով կոչում է Արմավիր, իսկ գետը կոչում է Երասխ՝ իր թոռան՝ Երաստի անունով»։

Բանասեր Արամ Ղանալանյանը իր գրքում Արաքս անվան ժողովրդական ստուգաբանության երկու պատում է բերում։ «Հայոց Արաքս թագավորը պարսիկների հետ պատերազմելու ժամանակ մեկի միջոցով նախազգուշացվում է, որ ինքը միայն այն ժամանակ հաղթանակ կտանի, երբ աստվածներին զոհ կմատուցի երկու լավագույն ու գեղեցիկ կույսերի։ Խնայելով իր դուստրերին, Արաքս թագավորը զոհաբերում է իր հպատակներից մեկի աղջիկներին։ Սրանց հայրը միաժամանակ խեղդում է իր մեջ դառնության ու վիրավորանքի զգացումը, սակայն հենց որ հարմար առիթ է ներկայանում, թաքստոցից սպանում է Արաքսի աղջիկներին «լքելով իր հայրենիքը» գնում է օտարություն։ Իմանալով այդ մասին, Արաքս թագավորը նետվում է Ճալմոս գետը, որն այնուհետև նրա անունով կոչվում է Արաքս»:

Այս նույն ավանդությունը հիշատակում է նաև Ղևոնդ Ալիշանը՝ նշելով, որ Արաքս թագավորից իր դստրերի վրեժը լուծելուց հետո Մնիսալկ անունով ազնվականը «փախչի ի Սկյութիա»։ Իսկ Արաքսը վշտից իրեն նետում է Ալմոս կամ Ալմոն, որ հետո կոչվեց Երասխ [2]։

«Այլազգի առևանգիչները փախցնում են հայ երիտասարդի սիրած աղջկան։ Երիտասարդը գնում է նրան ազատելու։ Երկար որոնումներից հետո նա սիրածին գտնում է առևանգիչի գրկում։ Տեղնուտեղը սպանելով նրան, երիտասարդը ազատում է սիրածին։ Վրա են հասնում բռնավորի ծառաները և սպանում են թե տղային և թե աղջկան։ Տեսնելով, որ որդին ուշանում է, տղայի մայրը գնում է նրան որոնելու, և գտնում է տղայի ու հարսնացուի դիակները։ Վշտահար ընկնում է դիակների վրա և ինքն էլ ավանդում հոգին։ Ասում են, թե Արաքս գետը գոյացել է սպանված երիտասարդի, նրա սիրածի և մոր թափած արյուն-արցունքներից, որոնք հազարավոր աղբյուրներ են դարձել և ցած իջել հայոց լեռներից»:

Պլուտարքոսը գրում է, «Արաքսը Հայաստանի գետ է. անունը ստացել է Նեղոսի որդու անունից։ Արաքսը իշխանության համար պայքարի մեջ մտնելով իր պապի՝ Արբելի հետ, նրան վնասում է նետով, սակայն հետո հետապնդվելով էրինիյամի կողմից, իրեն գցում է Բակտր գետը, որը դրա համար կոչվեց Արաքս»։ Այստեղ շփոթ կա Արաքսի և Բակտր գետի միջև (Բaկտրը՝ Օքս Ամուդարիա գետի վտակն է։

Ստրաբոնն էլ Արաքսի անունը կապում է արգոնավորդներ՝ Յասոնի և Արմենի հետ։ Ինչպես ենթադրում են, Արմենը և նրա ուղեկիցները Արաքսը կոչել են Պենեոս, նրանց նմանության պատճառով, որովհետև նա ճեղքել էր Օսին Օլիմպիոսից, բացելով Տեմպեյան հովիտը։ Հաղորդում են, որ նախկինում հայկական Արաքսը իր սրընթաց հոսանքով լեռներից լցվել է ընդարձակ տարածության ցածր ընկած հարթությունը չունենալով ելք, կազմել է ծով։ Յասոնը ժայռի մեջ բացել է նեղ կիրճ Տեմպեյան հովտի նման, որի միջով այժմ ջրերը ցած են հոսում դեպի Կասպից ծովը:

Մի այլ ավանդության համաձայն, Նոյի դստրերից մեկի անունը Արազա էր, որից էլ իբր առաջացել է Արաքս, Արազ անունը։ Լ. Աճաոյանը Արաքս բառը ստուգաբանում է խփել, խլել բայով։ Հին աշխարհի հեղինակները Արաքս անունը կապել են նրա աղմկոտ լինելու հետ, որով Արաքս հունարեն նշանակում է աղմկել։

Որոշ մասնագետներ էլ Արաքսը մակաբերում են արագ բառից։ Անահիտ Փերիխանյանը գրում է, որ հին հայերենում հաճախ ե հնչյունը բառասկզբում փոխվում է ա-ի, օրինակ, երազ- արազ, Երասխ-Արաքս:

Մի շարք բանասերներ ար արմատի մեջ տեսնում են արև, արփի, արեգ իմաստները, նաև՝ լույս, փայլ, մեծություն, զորություն, արիություն:

Հնախոսությունը Արաքս գետի հետ է կապում պատմական Էպիրոսի (Հունաստան) Արախտոս գետի անունը։ Պատմական Պոնտոսի Թերմոդոն գետը կոչվել է Արաքս։ Հույն գրող և քաղաքական գործիչ Մետրոդորոս Սկեփսացին (մ.թ.սւ. 163-69 թթ.) հայոց հզոր արքա Տիգրան Բ Մեծի մասին գրել է մի գիրք, որը չի հասել մեզ։ Այդ գրքից միայն մի նախադասություն է պահպանվել. «Ասում են, որ Մետրոդորոսը Տիգրանի մասին (պատմության) առաջին գրքում Թերմոդոն (գետը) անվանում է Արաքս»։

Քսենոփոնը (մ.թ.ա. 5 - 4-րդ դդ.) Արաքս անունով է կոչել Եփրատ գետի Խապուրաս վտակը։