«Ռոբերտ Քոչարյանը խոսում էր հրաժարականի մասին: Ես ասացի՝ ոչ մի դեպքում». Վազգեն Մանուկյան

2019 թվականի մարտի 1-ին իր ուղերձում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը
պետության անունից ներողություն խնդրեց Երրորդ Հանրապետության պատմության
ընթացքում տեղի ունեցած բոլոր ընտրակեղծիքների, բոլոր քաղաքական
հետապնդումների համար: Նույն օրն ընդունելով Հանրային խորհրդի անդամներին՝
վարչապետն ասել էր. «Ուզում եմ ընդգծել, որ այդ ուղերձն ուղղված է
նաև Ձեզ՝ պարոն Մանուկյան, որպես Հայաստանի Հանրապետությունում երկար
տարիներ ընդդիմադիր քաղաքական ուժ ղեկավարած և ընտրակեղծիքների զոհ դարձած
քաղաքական ուժի ղեկավար, քաղաքական գործիչ»: 

«Առավոտի» «Առաջին դեմքից» հաղորդաշարին հյուրընկալված Հանրային խորհրդի
նախագահ, Ազգային ժողովրդավարական միության նախագահ Վազգեն Մանուկյանից
հետաքրքրվեցինք՝ արդյոք այս ուղերձով Նիկոլ Փաշինյանը, որը տեւական ժամանակ
մաս էր կազմել Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարած Հայ ազգային կոնգրեսին՝
ընդունեց, որ նա կեղծել էր 1996-ի ընտրությունը:

«Իրենից պետք է հարցնել: Նամանավանդ, որ ես մասնակցել եմ ընտրություններին ոչ միայն 1996 թվականին,- պատասխանեց պրն Մանուկյանը:
– Բայց «զոհ» բառին համաձայն չեմ: 1996-ի ընտրությունը շրջադարձ
էր մեր պետության պատմության մեջ. տուժողը հասարակությունը, ժողովուրդն
էր: Չեմ համարում, թե երկրի ղեկավար լինելը բարիք է, եւ եթե այն ձեռքիցդ
խլում են՝ զոհ ես դառնում: Զոհ դարձավ ողջ պետությունը»:
Վահան Շիրխանյանի նամակից հետո, երբ պարզվեց, որ իրավապահ մարմինները
նյութեր են նախապատրաստում 1998 թվականի ընտրությունները կեղծելու
առնչությամբ նրա պնդումների վերաբերյալ՝ ակնկալիքներ հրապարակվեցին, որ
Վազգեն Մանուկյանն էլ դիմի ՀՔԾ՝ պահանջելով ուսումնասիրել 1996թ.
նախագահական ընտրությունների արդյունքների օրինականությունը: Սակայն
Հանրային խորհրդի խոսնակը պարզաբանել էր, որ նման մտադրություն Վազգեն
Մանուկյանը չունի:

Անդրադառնալով այս ամենին՝ մեր զրուցակիցն ասաց, որ եթե ինքը դիմեր՝ դա
ընկալվելու էր իբրեւ անձնական հարց: Մինչդեռ կարևոր է, որ լինի քաղաքական
գնահատական՝ հետագայում նույն սխալների կրկնությունը թույլ չտալու համար:
Սակայն նաև հարցադրում հնչեցրեց՝ «Ինչո՞ւ բոլոր ընտրություններից
վերցվեց հենց 1998-ը: Տպավորություն է ստեղծվում, թե ոչ թե ընտրությունների
հարց է այստեղ լուծվում, այլ Ռոբերտ Քոչարյանի: Դա գեղեցիկ խաղ չի:
1998-ին կեղծվե՞լ են ընտրությունները: Ես հարց կտամ՝ իսկ ո՞ր
ընտրությունները չեն կեղծվել»: Դիտարկմանն ի պատասխան, թե չեն
կեղծվել 1991-ի եւ 2018-ի ընտրությունները՝ ասաց. «2018-ին կեղծիքի մեծ
անհրաժեշտություն չի եղել: Այնուամենայնիվ, արձանագրենք, որ Հայաստանում
միշտ հաղթել է գործադիր իշխանությունը:

Նիկոլ Փաշինյանն էլ էր գործադիր իշխանություն: Այո, ժողովուրդը նրա
կողմից էր՝ բավականին մեծ տոկոսով… Ընտրությունները մաքուր են, թե չէ՝
կստուգվի այն ժամանակ, երբ որ իշխանությունը հասկանա, որ ինքն
ընտրությունով չի կարող անցնել: Եվ այդ ժամանակ ինքը կգնա՞ ինչ որ բանի,
թե՞ չէ: 1991-ին Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն ընտրվեց մաքուր, չէ՞: Բայց դա
երաշխիք չդարձավ 1995-1996-ին»: Վազգեն Մանուկյանն ընդգծեց, թե 2018-ի
ընտրությունը դեռ չի համարում երաշխիք, որ հաջորդ ընտրություններն էլ
կանցնեն նորմալ:

Հիշատակեցինք Նիկոլ Փաշինյանի բազմիցս արած հավաստիացումները, թե կառչած
չէ իշխանությունից, ընտրակեղծիքների էջը փակված է եւ այլն, սակայն պրն
Մանուկյանը պնդեց. «Անձի խոստումները նշանակություն չունեն»: Վկայակոչեց
ԱՄՆ հիմնադիր հայրերին՝ Ջորջ Վաշինգթոնին, Թոմաս Ջեֆերսոնին. «Նրանք
ասում էին, թե պետք է ընդունենք, որ ցանկացած մարդ, եթե ունի անվերահսկելի
իշխանություն՝ պետք է ձգտի այն պահել եւ փող աշխատել: Դրա համար պետք է
ընդունել այնպիսի օրենքներ, ստեղծել այնպիսի հասարակարգ, որտեղ դա հնարավոր
չլինի: Նիկոլ Փաշինյանն, ինչ է, բարոյական, մարդկային մեծ
առավելություննե՞ր ունի Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի, Վանո Սիրադեղյանի, Բաբկեն
Արարքցյանի, Վազգեն Մանուկյանի, Դավիթ Վարդանյանի նկատմամբ….»:

Զրույցի ընթացքում անդրադարձանք նաեւ 1999-ի հոկտեմբերի 27-ին
կատարվածին: Անդրանիկ Քոչարյանը, որ 1992-93-ին պաշտպանության նախարարի
պաշտոնակատար Վազգեն Մանուկյանի տեղակալն էր, ԱԺ նիստերի դահլիճում
կատարվածից օրեր անց «Առավոտին» տված հարցազրույցում անդրադառնալով
հոկտեմբերի 28-ին ՊՆ-ում հավաքին՝ ասել էր. «Ինձ համար շատ տարօրինակ էր,
որ եկան անգամ փոքր կուսակցությունների ղեկավարները եւ չեկավ, ասենք,
պաշտպանության նախկին նախարար Վազգեն Մանուկյանը»: Մեր զրուցակիցն այժմ
պատճառաբանելով իր դիրքորոշումը՝ ասաց. «Այս վիճակում ՊՆ-ում
հավաքվելը դավադրություն էր իշխանություն վերցնելու համար»: Ու նշեց, թե չի
մասնակցել, թե քանի որ դա համարում էր «գզվռտոց ճգնաժամի ժամանակ»:

Նա մանրամասներ պատմեց, որ կրակոցների մասին լուրը ստանալով՝ գնացել էր
ԱԺ. «Մտա Ռոբերտ Քոչարյանի մոտ, նրան ասացի՝ գիտես իմ վերաբերմունքը քո
նկատմամբ (ես շատ խիստ քննադատում էի Քոչարյանին), բայց 3 պահանջ ունեմ
քեզ: Առաջինը՝ գրոհ չձեռնարկել, քանի որ դրա ժամանակ կզոհվեն նրանք, ովքեր
իրականացրել են այդ ահաբեկչական գործողությունը եւ անորոշությունը կմնա մեր
ողջ պատմության մեջ, թե ով էր կազմակերպել եւ այլն: Երկրորդը՝ ասացի, որ
մենակ չգնա հետները բանակցությունների՝ վկա լինի: Եվ երրորդը՝ ոչ մի
դեպքում հրաժարական չտաս… Ինքը խոսում էր հրաժարականի մասին: Ես ասացի՝ ոչ
մի դեպքում, քանի որ պետությունը կմնա անգլուխ»:

Վազգեն Մանուկյանն այդ օրը ԱԺ գալով՝ ահաբեկչություն կատարողներին
անվանել էր «մի խումբ ռոմանտիկներ»՝ ենթադրություն հայտնելով, թե ոչ ոք չկա
այդ մարդկանց ետևում եւ սա պարզապես արկածախնդիրների խումբ է, որոնք իրենց
պատկերացումներից ելնելով են փորձում ինչ-որ խնդիր լուծել։ Հարցին՝ այժմ
է՞լ է այդպես կարծում՝ պատասխանեց. «Առավել ևս: Ես ընդհանրապես
դավադրությունների տեսությունների կողմնակից չեմ՝ ամեն ինչ ուզում եմ
բացատրել բնական պատճառներով, եթե չի ապացուցվում հակառակը: Իմ
ենթադրությունն այն ժամանակ այն էր, որ սրանց հետեւում ուժ չկա, սրանց ոչ
ոք չի դրդել… Դրանից հետո իշխանության գլուխ Վազգեն Սարգսյանի եղբայրն էր,
զինվորական դատախազը՝ Գագիկ Ջհանգիրյանը ու ես բավականին լավ գիտեմ, թե
նրանք հարցաքննության ինչ ձեւեր են փորձել: Բոլոր ձեւերը փորձել են: Բոլոր
տիպի ինֆորմացիաները բաց են եղել իրենց համար: Եվ իրենք ոչ մի բան չեն
հայտնաբերել… Այդտեղից բնակա՞ն չի ենթադրել, որ չի եղել այդպիսի բան»:
Վազգեն Մանուկյանը նաև պատմեց, որ ճանաչում էր Նաիրի Հունանյանին 1988-ից,
երբ արցախյան շարժման ժամանակ նա ուսանողական խումբ էր ղեկավարում: Այդ
դեպքերից մի քանի ամիս առաջ նա եկել էր ԱԺՄ, ցանկացել ընդունվել
կուսակցության շարքերը, սակայն պրն Մանուկյանը կողմ չէր եղել. «Ես
իր բնավորությունը գիտեի՝ այդպիսի մարդուն առնել կամ ստիպել չի լինի: Իր
ներքին մեծամտությունից կարող է որոշել, թե ինքը հայ ժողովրդի փրկիչն է եւ
այդպիսի մի բան անի… Մարդիկ մոռացել են այն ժամանակվա մթնոլորտը՝ շատ մեծ
թույն էր կուտակված Վազգեն Սարգսյանի դեմ»: Վազգեն Սարգսյանի
եղբայրը՝ Արամ Սարգսյանը վերջերս հարցազրույցում վկայել էր. «Երբ
եռանախագահողներից ԱՄՆ նախկին համանախագահ Քերի Քավանոն եվրադեսպանների և եռանախագահողների ներկայությամբ ինձ, որպես վարչապետի, հարցրեց՝ իսկ դուք ի՞նչ կարծիքի եք ԼՂ հարցը Մեղրիի փոխանակմամբ լուծելու վերաբերյալ և ի՞նչ կարծիքի է ՀՀ քաղաքացին ու քաղաքական դաշտը, ես զարմացած նայեցի ու ասացի, որ տեղյակ չեն: Նա ասաց՝ այդ դեպքում ինչպե՞ս եք պատրաստվում խնդիրն այդ տարբերակով լուծել, եթե տեղյակ չեն: Ես ասացի, որ ինձ ասել են՝ դա հույժ
գաղտնի է, բանակցային: Սա ազդակ էր, որ ես կարողանայի դա բարձրաձայնել: Այդ
խնդիրը, երբ առաջացել է, հավաքել եմ ՀՀ բոլոր քաղաքական
կուսակցություններին առանձին-առանձին՝ ԱԺՄ-ին, ՀՅԴ-ին, և ասել, որ նման
տարբերակ կա»:

Հարցին՝ փաստորեն ինքը ունեցե՞լ է տեղեկատվություն, որ Մեղրիի տարբերակը
1999-ին եղել է բանակցային օրակարգում՝ ԱԺՄ նախագահը պատասխանեց. «Քննարկվել են շատ տարբերակներ: Քի Ուեսթում երբ եղան բանակցությունները՝ հետո Ռոբերտ Քոչարյանը նախագահականում հավաքեց բոլոր խմբակցությունների ղեկավարներին ու ներկայացրեց ծրագիրը: Այնտեղ նույնիսկ կար, որ Ադրբեջանը ինչ-որ
զիջումների էր գնում, եթե Զանգեզուրով էստակադա տեղադրվի, կոմունիկացիա:
Ընդհանրապես՝ Ադրբեջանի համար Նախիջևանի հետ կապվելը նույնիսկ ավելի
կարեւոր է, քան Ղարաբաղի հարցը, քանի որ այն ռազմավարական շատ մեծ
նշանակություն ունի: Բնական է, որ բանակցությունների ժամանակ այդպիսի
հարցեր քննարկվել են: Ինչ են քննարկել ու ով ինչին համաձայն կլիներ՝ չեմ
կարող ասել, բայց բոլոր դեպքերում՝ այն ժամանակ այդ հարցը որոշում էին
եռյակով՝ Ռոբերտ Քոչարյանը, Կարեն Դեմիրճյանը և Վազգեն Սարգսյանը: Եվ
Ռոբերտը չէր կարող լուծել այդ հարցը»:

Հանրային խորհրդի անդամների հետ Փաշինյանի հանդիպման ժամանակ Վազգեն Մանուկյանը նշել էր. «Ցանկալի կլիներ, որ մարտի 1-ը դառնա խորհրդանիշ, ոչ թե իրար դեմ պայքարելու, այլ համերաշխության օր: Ինչ եղել` եղել է, ինչ-որ մի էջ փակվեց դրանով, և սրանից հետո մարտի 1-ը մենք պետք է հիշենք ոչ թե իրար դեմ պայքարելու, այլ
որպես մի օր, որտեղ դաս ենք քաղել մեր պատմությունից և դարձրել ենք
համերաշխության օր մեր ամբողջ ժողովրդի համար»: Հարցին՝ հնարավո՞ր
է այս բանաձևումը տարածել նաև 1996-ի, 1999-ի հոկտեմբերի 27-ի վրա, թե՞
քանի դեռ դրանց առնչությամբ տրված չեն բոլոր պատասխանները՝ մեզ անընդհատ
վիճակված է հետ նայել, պրն Մանուկյանը պատասխանեց. «Այն թույնը, որ
հիմա կա Հայաստանում (ու վերջին տարիներին էլ կար՝ այնպես չէ, որ նոր
երևույթ է), ավելի վտանգավոր է, քան պատերազմը: Եթե մենք կորցնենք մեր
երկիրը՝ կորցնելու ենք ոչ թե պատերազմներում պարտվելով, այլ ինքներս մեզ
բզկտելով: Ուշ թե շուտ պիտի գա ինչ որ մի պահ, որ թույնը դուրս գա: Եվ
մտածում էի, որ 1996-ի մասին էլ արժե ասել՝ եկեք մոռանանք անցյալը և գնանք
առաջ: Բայց մյուս կողմից էլ մտածում եմ՝ ինչո՞ւ է մնում թույնը, որովհետև
մարդիկ տեղյակ չեն իրականության մասին: Թույնի ոչնչացման ամենաճիշտ
ճանապարհը ճշմարտությունն է: Ինչ որ ժամանակ, երբ այդ բոլոր հարցերը
քննարկվեն ու ճշմարտանման կամ ճշմարիտ պատասխանները գտնվեն՝ դրանից հետո
կարելի է իսկապես կոչ անել, որ ընդհանրապես մոռանանք 1996-ն էլ, հոկտեմբերի
27-ն էլ»:

Ամիսներ առաջ զրույցի ընթացքում «Ինչպե՞ս եք ձեզ զգում նոր Հայաստանում»
հարցին պրն Մանուկյանը պատասխանեց, թե չի ընդունում այդ ձևակերպումը: Այժմ
հիմնավորեց. «Ի՞նչ է նշանակում «նոր Հայաստան»: Մեր մոտ եղել է
մեծ պոռթկում 80-ականների վերջում, որն էապես փոխել է հայ ժողովրդի
պատմությունը: Հսկայական կայսրությունը, որի մեջ էինք գտնվում՝ փլուզվել է:
Հայաստանը դարձել է անկախ պետություն: Հայաստանը որոշում է ընդունել, որ
իր երկրի ներսում կառավարման համակարգը լինի բազմակուսակցական,
ժողովրդավարական: Հայաստանը որոշել է, որ տնտեսությունը պետք է դնի
մասնավորի եւ շուկայական հիմքերի վրա: Հայաստանը որոշում է ընդունել, որ
պետք է հետապնդի Ցեղասպանության ճանաչման հարցը: Որոշում է ընդունել, որ
Ղարաբաղն անբաժանելի է Հայաստանից, հռչակագիր է գրվել, որից հետո ինչ-որ
ճանապարհով է գնացել՝ պատերազմ է հաղթել և այլն: Արանքում ընտրություններ
էլ են կեղծվել, կոռուպցիա է եղել՝ դրանք այն հիվանդություններն են, որոնք
պետք է բուժվեն: Ինչո՞ւ պետք է մենք այս պահը համարենք նոր: Այդ ի՞նչ նոր
գաղափար է տրվել Հայաստանին: Ասվել է՝ պայքարենք կոռուպցիայի դե՞մ:
Հասկանալի է: Ընտրությունները մաքո՞ւր լինեն: Այո: Դեռ չգիտենք՝ դա
իրականություն լինելո՞ւ է, որ կոռուպցիա չլինի, ընտրությունները շարունակեն
մաքուր լինել, բայց բոլորս էլ ողջունում ենք դա: Սակայն դա նոր Հայաստան
չի: Այդպես չի, որ ես գալիս եմ ու դարաշրջանը սկսվում է ինձնով… Ոչ, սա մեր
հին, սիրված, հարազատ Հայաստանն է, որը մեկ-մեկ սխալներ անելով, մեկ-մեկ
հրաշքներ գործելով գնում է այս ճանապարհով առաջ՝ երբեմն դանդաղ, երբեմն
արագ»:

Պաշտպանության նախարարությունը գլխավորած Վազգեն Մանուկյանի հետ զրուցել
ենք նաև օրեր առաջ Մեղրիի զորամասը լքած զինծառայողների արարքի մասին,
ինչի մասին ասվում է, թե բանակի ստեղծման օրվանից առաջին դեպքն է:
Անդրադարձել ենք նաև Նիկոլ Փաշինյանի և Իլհամ Ալիևի հանդիպմանը՝ խնդրելով
կանխատեսել, թե արդյոք բանակցային գործընթացում հնարավո՞ր է, որ տեղի
ունենա ճեղքում: «Այս հարցում բանալին, մեխը միակն է՝ Ադրբեջանն ընդունո՞ւմ է, որ Ղարաբաղը կարող է լինել անկախ, թե՞ ոչ»,- ասում է Հանրային խորհրդի նախագահը, ու նաև հանգամանալից պարզաբանում, թե որ դեպքում չեն լինի ռազմական գործողություններ: Այս և այլ հարցերի վերաբերյալ Վազգեն Մանուկյանի առավել ամբողջական պատասխանները՝ տեսանյութում: