ՀՀ քաղաքական համակարգի շերտավորումները

Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության քաղաքական համակարգն անցել է զարգացման բավականին հետաքրքիր և դեռ խորն ուսումնասիրման կարիք ունեցող ուղի: Այն, բնականաբար, ազդված է եղել հայ հասարակության իրավագիտակցության և քաղաքական մշակույթի օբյեկտիվ առանձնահատկություններով՝ պայմանավորված ԽՍՀՄ-ի գոյության 70-ամյա ժամանակահատվածում միակուսակցական, տոտալիտար հասարակական-քաղաքական կարգի առկայությամբ և անկախ ու ժողովրդավարական պետականության ավանդույթների բացակայությամբ:

Պակաս կարևոր չէ նաև նոր ձևավորվող քաղաքական դասի մոտ ՀՀ զարգացման ընդհանուր տեսլականի բացակայությունն ու դրանով պայմանավորված՝ վտանգավոր կիսաքայլերը, որոնք լիբերալ-ժողովրդավարական բարեփոխումները զուգակցեցին խորհրդային արատավոր ժառանգության մնացուկների պահպանման հետ՝ հիմք ստեղծելով մինչ օրս գործող հիբրիդային քաղաքական ռեժիմի ձևավորման համար: Այս բոլորի հանրագումարը հանգեցրեց Հայաստանի ընդհանուր ժողովրդավարացման գործընթացների դանդաղեցման, ինչն անխուսափելիորեն ազդեց քաղաքական համակարգի բնույթի և բովանդակության վրա:

Հայաստանի քաղաքական համակարգի չկայացվածության մասին է խոսում այն հանգամանքը, որ 20 տարվա ընթացքում ՀՀ պետաիշխանական ինստիտուտները 4 անգամ սահմանադրական մակարդակում լուրջ փոփոխություններ կրեցին՝ 1991թ., 1995թ. Սահմանադրության ընդունմամբ, 2005 և 2015թթ. Սահմանադրության փոփոխություններով:

Ցանկացած կառավարման համակարգ, ունենալով ավելի կամ պակաս ուժեղ կողմեր, արդյունավետ կամ ոչ արդյունավետ է դառնում նաև այլ գործոնների հաշվառմամբ: Այդպիսիք են, օրինակ, տվյալ երկրում ժողովրդավարական քաղաքական ավանդույթի առկայությունը, քաղաքական պրակտիկայի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը, օրենքի գերակայությունը, հասարակության իրավագիտակցության մակարդակը և այլն: Այս տարրերի համախումբն այլ կերպ կոչվում է քաղաքական կամ սահմանադրական մշակույթ: Վերջինս ունի տարբեր դրսևորումներ՝ հաշվի առնելով ժողովուրդների պատմական զարգացման առանձնահատկությունները, քաղաքական, կրոնական, մշակութային և այլ առանձնահատկությունները:

Մենք ունենք նախագահական կառավարման ձև ունեցող ԱՄՆ, որը ժողովրդավարության համաշխարհային դրոշակակիրներից է, և Ղազախստան, որտեղ հաստատվել է գերնախագահական ավտորիտար համակարգ: Կամ կիսանախագահական Ֆրանսիայում գործող համակարգն անհամեմատելի է «թղթի վրա» համանման համակարգ ունեցող Ադրբեջանի հետ: Առավել գրոտեսկային է թվում ԽՍՀՄ-ի օրինակը՝ որպես խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող երկիր, որը, սակայն, «մաքուր» տոտալիտար պետություն էր: Հետևաբար միայն քաղաքական պրակտիկան կարող է հավաստել՝ արդյո՞ք տվյալ երկրում կառավարման այս կամ այն համակարգն արդարացնո՞ւմ է իրեն, թե՞ ոչ: Հայաստանի պարագայում մենք ականատեսն ենք յուրահատուկ մի ֆենոմենի. անկախության 26 տարիների ընթացքում Հայաստանում արդեն իսկ «փորձարկվել են» կառավարման բոլոր ձևերը՝ նախագահական, կիսանախագահական, և այժմ էլ գործողության մեջ է դրվում խորհրդարանական համակարգը:

Գաղափարապես թույլ և անկազմակերպ կուսակցությունները, որոնք չունեն կայուն ընտրազանգված, սաղմնային վիճակում գտնվող քաղաքացիական հասարակությունը, քաղաքական և տնտեսական ռեսուրսների սերտաճումը հասարակության սահմանափակ խավի ձեռքերում էապես թուլացրել են Սահմանադրությամբ ամրագրված ֆորմալ պետաիշխանական ինստիտուտների լեգիտիմությունն ու կենսունակությունը՝ քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացը տեղափոխելով կոլեգիալ և մասնակցային սահմանադրական համակարգից ազդեցության ոչ ֆորմալ ձևաչափեր: Նման պայմաններում բնականորեն ուժեղացել է անձերի դերը քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացում և որպես հետևանք՝ նախագահը՝ իբրև անձ-ինստիտուտ, ունենալով սահմանադրորեն ամրագրված ընդարձակ լիազորություններ և ոչ ֆորմալ ազդեցության խմբերի աջակցությունը, իր ձեռքում է կենտրոնացրել ողջ իշխանությունը, իսկ քաղաքական համակարգի մյուս ինստիտուտները՝ կուսակցությունները, խորհրդարանը, կառավարությունը, ավելի ու ավելի են օտարվել իրական քաղաքականությունից:

Ընդդիմադիր կոնտրէլիտան, զրկված լինելով պետական քաղաքականության վրա որևէ էական ազդեցություն ունենալու հնարավորությունից, այդ թվում՝ կուսակցությունների և խորհրդարանի կառուցակարգային դիսֆունկցիայի հետևանքով իշխանափոխության միակ իրական ճանապարհը մինչև 2015թ. սահմանադրական փոփոխությունները տեսնում էր նախագահական ընտրություններում իշխանական էլիտայի թեկնածուին հաղթելու մեջ: Իր հերթին կապիտալի նախնական կուտակման փուլը բոլորող իշխանական համակարգը, չունենալով քաղաքական և տնտեսական որևէ հուսալի երաշխիք, որ իշխանափոխությունից հետո ինքը կպահպանի կուտակված տնտեսական ռեսուրսները, որևէ կերպ հակված չէր զիջել կառավարման լծակները հակառակորդ քաղաքական խմբերին: Այսպիսով՝ քաղաքական էլիտաների միջև «խաղի կանոնների» որևէ համաձայնության բացակայությունն այնքան էր բարձրացրել իշխանության գինը, որ նախագահական ընտրությունները վերածվում էին «հաղթողին՝ ամեն ինչ, պարտվողին՝ ոչինչ» սկզբունքով պայքարի՝ պետականության համար ցնցումային հետևանքներով:

Նման ռադիկալացած քաղաքական դաշտի պայմաններում իշխանության փոխանցման ներհամակարգային յուրաքանչյուր շրջան լուրջ փորձություն էր դառնում Հայաստանի համար՝ քաղաքական և տնտեսական լրջագույն հետևանքներով: Մյուս կողմից՝ իշխող համակարգի ներսում ակնհայտորեն ևս կան ֆրակցիոնիզմի և տարամետ շահերի դրսևորումներ, ինչը դժվարացնում է նաև տարբեր շահառու խմբերի կողմից նախագահի թեկնածուի շուրջ համաձայնության գալու գործընթացը:

Արթուր Գասպարյան. Ֆեյսբուք